door Henk Spaan
Maandagmiddag 16 mei '66 werd om 14.30 uur uit de RPI te Eindhoven opgebeld naar de Staatsdrukkerij in Den Haag om het idee naar voren te brengen dat er iets moest worden gedaan aan het feit dat de officiële pacifistische organisaties nog niet hadden gereageerd op de Chinese kernbomproef.
Maandagavond 16 mei vertrok er van de Hofvijver in Den Haag een groep van twintig tewerkgestelde gewetensbezwaarden, afkomstig uit Eindhoven, Rotterdam en Den Haag, voor een stille demonstratie naar de Franse ambassade en de Chinese zaakgelastigde, waar de onderstaande brieven werden aangeboden.
Voorwaar een aktie die in de wereld der tewerkgestelde gewetensbezwaarden toch wel uniek mag worden genoemd, maar die tevens de vraag doet opkomen of er niet meer akties gezamelijk ondernomen kunnen worden. Wat ook nog wel genoemd mag worden, is de over het algemeen zeer goede, en ondanks de kleine groep zeer talrijke reacties in de Haagse en landelijke pers. 1
Er zijn op het ogenblik 31 jongens in het kamp, waar de kampgemeenschap wat hechter alsook losser door geworden is. Gelukkig is het zo dat naarmate de gewetensbezwaarde bevolking groeit, er in het kamp meer activiteiten ontstaan. Na een "rumoerige" heroprichting van de kampraad zijn we reeds overgegaan tot actie: Er is bij het ministerie aangevraagd of we één keer in de veertien dagen een lang weekend kunnen krijgen. Dus in plaats van zondagavond maandag voor 12 uur 's middags terug in Vledder. De tijd die we hierdoor extra krijgen, zullen we dan verspreid over de betreffende veertien dagen inhalen.
Afgelopen week hebben we als groep gewetensbezwaarden uit Vledder gedemonstreerd en een sit-down actie gehouden in de bioscoop in Meppel tegen de oorlogsfilm "Commands in Vietnam". De leuzen die meegevoerd en vertoond werden, waren "Moord geen amusement", "Fijn, een moordfilm" en "Geen oorlog in Vietnam". Nadat we de moeilijkheden met de politie in verband met zaalvredebreuk in der minne hadden geschikt, hebben we nog een kort interview gehad met een journalist van de Meppeler Courant. Het ligt in de bedoeling meer van deze acties te voeren als groep gewetensbezwaarden uit Vledder.2
Er hebben zich zoals gebruikelijk de nodige kleine opstandjes voorgedaan, waardoor we op gespannen voet met de staf kwamen te staan, alhoewel de staf zo nu en dan mede schuldig was door onredelijk optreden tegen de jongens (de een vindt dat meer dan de ander). Derhalve kwam Inja elke week met knikkende knieën het kamp binnen en op een gegeven ogenblik, na voor hem teleurstellende gesprekken, wilde hij zelfs met zijn werk stoppen.
Op het ogenblik (tweede helft januari) is het rustiger. Er zijn nu nog maar zo'n veertien jongens in het kamp omdat er veel naar Den Haag en de RPI zijn overgeplaatst. 3
Aan de ministerraad en de leden der Staten-Generaal,
Gezien de positie waarin de gewetensbezwaarden, c.q. aanstaande gewetensbezwaarden verkeren, dringen wij er bij U op aan om onderstaande punten onverwijld in behandeling te nemen. Antwoord binnen twee weken.
a. Afschaffing commissie, sociaal rapport, psychiatrisch onderzoek.
b. Tewerkstellingsverkorting tot 20 maanden.
c. Aanpassing werk aan verstandelijke ontwikkeling.
d. Opheffing verbod "verboden lectuur".
e. Opheffing verbod reizen Oost-Europa.
f. Vakantiedagen voor 26 maanden stellen op 32.
g. Gewetensbezwaarden niet onder Ministerie van Defensie.
h. Brief met bezwaren voldoende motief erkenning. 4
Ik verzoek U, de tewerkgestelden erop te wijzen dat de punten waartegen zich kennelijk hun bezwaren richten, zijn geregeld bij, of overeenkomstig de bepalingen van de Wet Gewetensbezwaren Militaire Dienst. Ik acht geen aanleiding aanwezig om deze punten nader in beschouwing te nemen. 5
Van de politieke partijen reageerden slechts de PSP, de PvdA en de Boerenpartij op de brief.Maar vorige week knalde er op een van de kamers plotseling een rookbom uit elkaar. Ik kan niet bewijzen wie het gedaan heeft, maar ik heb mijn vermoedens. En toen ik tot driemaal toe hoorde dat Van den Donk zijn werk in het bos in de steek liet en geen spat uitvoerde, heb ik hem gestraft. 6
Het liep verder uit de hand en een deel van de tewerkgestelden begon te vinden dat de actievoerders het te bont maakten:Vanaf de geboorte van prins Alexander is het onrustig geweest. Allereerst is er het vlaggemastincident geweest, waarbij achtereenvolgens op 28 april het vlaggetouw verdween en de vlag werd neergehaald (daders gepakt), op 3 mei verdween de hele vlaggemast, en op 9 mei werd de vlaggemast in stukken gezaagd. Tegenwoordig slaan op vreemde wijze telkens diverse stoppen door. Ook werd de toeter waarmee we gewekt worden enkele malen het slachtoffer van acties, zozeer, dat de laatste keer een groot politioneel onderzoek werd ingesteld zonder dat echter de daders gevonden werden.
Op 19 mei vond de heer Philipsen een matras vastgebonden aan een paal met een aantijging tegen Vrouwe Justitia en de heer Ras erop. Er moet echter bij vermeld worden dat deze acties voortkomen uit de breinen van ongeveer zes jongens, terwijl de rest, zo'n man of veertien, er veelal gereserveerd tegenover staan, zodat het kamp toch niet zo negatief is als het wel lijkt.7
Ik beweer niet, dat de acties die door mij en mijn vrienden gevoerd werden, de beste of de enig goede zijn. Wat ik wel beweer is dat wij tenminste iets deden, en we streefden naar verbetering. Wat ik wel beweer is dat Cees en de meeste andere dienstweigeraars veelal geen donder begrepen, en wat erger is, ook geen enkel belang stelden in het waarom en het doel ervan. En om het dan nu toch maar even uit te leggen: Het was allereerst een protest, een opstand, een kreet, "Wij zijn het er niet mee eens" of "Wij verdommen het", en dat vind ik positief.
In die omstandigheden werd op 26 juli 1967 de Bond Voor Dienstweigeraars in kamp Vledder opgericht....., menen wij dat men het ons niet kwalijk kan nemen wanneer wij ons apparaat niet zonder meer ter beschikking stellen aan de groep die in het openbaar duidelijk heeft uitgesproken hoe stom wij het volgens hun wel doen.
Dit schreef Al Jongkind, secretaris van de Contactcommissie Dienstweigeringswet (de CCDW). De CCDW onderhield het contact tussen vredesorganisaties en het Ministerie. In de CCDW zaten bijvoorbeeld de ANVA (Algemene Nederlandse Vredesactie), Kerk en Vrede, de doopsgezinde vredesgroep, de Quakers, de IVH (Internationale Vrijwillige Hulpdienst), en het Steunfonds voor Dienstweigering. Ook Cor Inja had zitting in de CCDW. De dienstweigerwereld was verdeeld door het grote aantal verschillende levensbeschouwelijke opvattingen onder dienstweigeraars, en door de nodige persoonlijke tegenstellingen. Dat beperkte de mogelijkheden van de CCDW.Het enige programma dat iets uitzond, schijnt Rits te zijn geweest, want een vriend van mij vertelde iets gehoord te hebben over "een soort verkenners die witte steentjes verfden of zoiets".9
Door het mislukken van de Nacht van de Witte-Hunnebedden kwam er niets meer van de Week van de Witte-Hunnebedden terecht, en de mislukking van het gehele plan was een reden voor de twee verantwoordelijke BVD-bestuursleden om zich terug te trekken, en voor een aantal radicalere BVD-ers om het roer om te gooien.Op de eerste plaats: maatschappijhervorming, democratisering, opstand der slaven. Gehoorzaamheid niet aan een absurde economie, maar aan een zinnige moraal: gelijkheid, broederschap, vrijheid niet alleen van denken, maar ook vrijheid om met dat denken iets te doen: meebeslissen.
De BVD zette een punt achter een puur ethische argumentatie tegen oorlog en geweld. Bart van der Vlerk schreef een stuk over "de Grote Leugen", de leugen dat dienstweigeraars verklaarden tegen geweld te zijn terwijl zij heel goed situaties konden bedenken waarin geweld verdedigbaar of onvermijdelijk was, zoals bijvoorbeeld in het verzet tegen een militaire dictatuur in Latijns Amerika. De BVD ontwikkelde zich in socialistische richting hetgeen blijkt uit de plaatsing in de Passieffist van gedichten van Bertolt Brecht, van stukken tekst uit het Communistisch Manifest en van een aankondiging van een internationale manifestatie die georganiseerd werd door de Nederlandse Socialistische Jeugd (SJ).We hebben vernomen dat de nieuwe stijl van ons blad vooral in de establishment van vredesgroepen slecht ontvangen is. Termen als onvolwassen, alleen-maar-tegen, onvruchtbaar, spuien van onlustgevoelens werden kwistig rondgestrooid. De negatieve reacties van al die brave, ijverige, maar o zo weinig effectieve pacifistische autoriteitjes geven ons hoop. We hadden niet anders verwacht. (..) Het wordt tijd dat men gaat inzien te maken te hebben met een groep geëngageerde, strijdbare, non-conformistische jongeren die een fundamentele maatschappijverandering willen (O zo!). 10
Het regime op Endegeest was strenger dan op inrichtingen als de Willem-Arntzhoeve in Den Dolder of het RPI. De directie van Endegeest vond een zo actieve groep dienstweigeraars in de inrichting niet prettig. Daarom startte half februari een operatie die leidde tot de overplaatsing van vijf medewerkers van de Passieffist naar kamp Vledder: Een zesde moest vertrekken naar Den Haag.Ja ja, waarom het natuurlijk gaat, is dat hier de oppositie een georganiseerd karakter krijgt. Daarom moeten een paar jongens weg.
Later in het gesprek verklaarde hij dat dit plan al een hele tijd bekend was als defensiestandpunt. Stotijn gaf daarbij toe dat hij niet op de dienstweigeraars zat te wachten:Wij hebben niet om gewetensbezwaarden gevraagd. Als dit doorgaat heffen we de boel op. 12
De betrokkenen zetten een uitgebreid verslag in een informatiebulletin en overhandigden dat aan de directeur Beekman met het verzoek binnen twee dagen commentaar te geven. De hele inrichting kreeg een exemplaar.Toen ik dit las, wist ik dat het mis zou gaan. Uitgerekend Jan Halkes laat men deze brief verzenden. (..) Later heb ik vernomen dat inderdaad op verzoek van de heer Beekman de overplaatsing is geschied omdat hij woedend was over het openbaar maken van deze dingen in het informatiebulletin.
Op vrijdagmiddag 28 februari werd bekend dat twee man naar kamp Vledder moesten, een ander moest zich maandag melden bij het CBS in Den Haag. Degenen die solidair waren kwamen snel bij elkaar.Door de groep wordt besloten bij de poort te gaan staken. Een der gewetensbezwaarden verzoekt de portier, de heer Beekman hiervan in kennis te stellen. De portier mag echter geen commentaar geven (hij had overigens al gebeld). Wolf belt even later met de heer Beekman en geeft door dat er tot half vijf wordt gestaakt. Intussen gaat een der gewetensbezwaarden de pers van de staking in kennis stellen en een ander gaat informatiebulletins van de vorige week halen om uit te reiken. Er wordt besloten een persconferentie te houden om half acht.
16.20 Uur. De heren Stolk en Groenendijk komen vertellen dat als men om half vijf niet gaat werken, de officier van justitie zal worden gevraagd de dienstweigeraars te arresteren. Alle namen van de dienstweigeraars die bij de poort staan, worden opgeschreven. Om half vijf wordt de staking beëindigd. 13
Wel kan ik jullie meedelen dat de jongens in Vledder geen enkele sympathie hebben voor de wijze waarop men in Endegeest de tewerkstelling aan het verpesten is. Slechts één van de aanwezige jongens nam het op voor de stemming in Endegeest. De andere jongens verklaarden zonder enig voorbehoud dat ze achter me stonden en dat ze het informatiebulletin, alsmede de nu twee verschenen Passieffisten waardeloos en tot schade van de hele tewerkstelling vonden. (..) Ik zal me dan ook blijvend verzetten tegen de onlustgevoelens die uit al het doen en laten van deze knapen spreekt. Het is een uiterst linkse groep, die haar wil aan anderen tracht op te leggen.
Dat laatste gold niet voor de acht dienstweigeraars die op dat moment in Vledder zaten. Degene die het opnam voor "Endegeest" was de enige die niet was aangesloten bij de "Volle Evangelisten".Op dit moment komen binnen elf man en een meisje, met bedekten hoofde, te weten een omgekeerde zwarte plastic zak. Het gezelschap gaat zwijgend zitten; Jongkind verlaat de vergadering, gevolgd door Inja en Wiesje Donkel. Na onthulling blijken dit te zijn acht man uit Endegeest, twee uit Den Haag en een uit Woensel. Ernst Verhaar verklaart: deze stunt beoogt een doorbraak in de CCWD. De CCWD is een lichaam dat niets doet en niets kan. (..) De dienstweigeraars zijn in verandering, de ouderen in de CCWD veranderen niet, zij begrijpen de nieuwe instelling niet, en moeten weg. Inja wordt door ons niet beschouwd als iemand die ons vertegenwoordigt. 14
In het gesprek dat volgde, maakten de dienstweigeraars hun wensen duidelijk. Bijvoorbeeld een uitgebreide discussie over maatschappelijke vraagstukken, en over de zin van dienstweigering; discussie over politiek dienstweigeren en over de strategie die in Duitsland sinds enige tijd gevolgd werd: eerst in dienst gaan en dan zoveel mogelijk anderen ertoe aanzetten om ook te weigeren. Verder zouden de mogelijkheden van ontwikkelingshulp beter moeten worden onderzocht en de mogelijkheid om in de tewerkstellingsperiode vredesdienst te doen. Het waren allemaal zaken waar de CCWD niet aan toe kwam, omdat zij zich concentreerde op individuele begeleiding.Ieder is vrij om zulke dingen ter hand te nemen, maar hij moet niet menen dat de CCWD als zodanig dat ter hand neemt of overneemt. (..) Gezien hun instelling kan men van Kerk en Vrede, doopsgezinde vredesgroep en dergelijke niet verwachten dat zij iets van deze aard ter hand nemen of overnemen.
De BVD-ers konden dit niet ontkennen en concludeerden dat ze al die dingen zélf moesten organiseren. Na verloop van tijd kwam daarom niemand terug op de eis dat de oude heren zouden vertrekken.Op 31 mei ben ik bezet en kan jullie congres niet meemaken. Volgens de Passieffist zullen jullie dat niet zo erg vinden, daar ik toch onbetrouwbaar ben. Het Centraal Steunfonds heeft Al Jongkind bereid gevonden 31 mei vrij te maken. Ik hoop niet dat jullie hem te oud vinden, zoals Jan Schneider van het ICDW, die ONS onmogelijke oude heren vindt. Ik wens jullie een goed congres toe en hoop dat jullie er financieel uitkomen. Zo niet, bespreek dat dan met Al Jongkind. Groet het congres van me.
Een jaar later was de CCWD nog slechts de vertegenwoordiging van het "ethische" deel van de dienstweigeraars. En niemand had meer de pretentie alle dienstweigeraars te vertegenwoordigen.Kees keerde 's middags terug, na voorgeleid te zijn geweest voor de officier van justitie te Assen. De dienstweigeraars blokkeerden vervolgens de deur van de strafcel in het kamp, om te voorkomen dat Kees weer opgesloten zou worden. Na anderhalf uur kwam de mededeling van Defensie dat de straf van Kees voorlopig opgeschort werd. 15
De dienstweigeraars eisten een herziening van de zaak en Kees weigerde voor een gesprek naar Den Haag te gaan. Vervolgens werd 's avonds op weg naar het station in Steenwijk de kampbus door vijfentwintig marechaussees overvallen en werd Kees naar Assen gebracht. De anderen besloten om maandag niet aan het werk te gaan, om zoveel mogelijk publiciteit te maken en om op te roepen tot solidariteitsacties. Zij eisten de opheffing van het "crypto-militaire kampreglement" en startten een discussie over "Vredeswerkkamp Vledder".omdat we niet bij machte bleken de onderschatte invloed van sociaal-democraten als Jan Gouw, Joop Buunk en Jos Koetsier tegen te gaan. 16
Toch veranderde er veel vanaf dat moment; kennelijk waren de autoriteiten geschrokken.Het is niet toevallig dat in de week na de staking de aktiefste mensen in Vledder werk kregen geheel volgens hun opleiding en bovendien in de plaats waar ze wonen, zodat ze elke avond naar huis konden. 17
De voltallige vaste kamercommissie van Defensie besloot een bezoek te brengen aan kamp Vledder. De minister zegde toe dat dienstweigeraars voortaan werk zouden krijgen in overeenstemming met hun opleiding, en sloot kamp Vledder een jaar later.Er begint nu een fel debat, waarin kreten als: "Je moet nu eenmaal bij jezelf beginnen en in iedere situatie consequent zijn", en "U bent een situatie-pacifist en die hebben als het erop aankomt hetzelfde effect als een beroepsmilitair" niet van de lucht zijn, waarop Hans T. nog eens uitvoerig verklaart dat hij "in beginsel een pacifist is en blijft, maar dat hij ook positieve punten in geweld ziet, zoals bijvoorbeeld in een guerrillaoorlog".
In de discussie bleek dat Hans Tuynman geen voorstander was van dienstweigeren, en dat hij koos voor de mogelijkheid om "in het leger te gaan om de boel te verzieken".
Hans T. vertelt dat hij drie maanden in militaire dienst is geweest en geprobeerd heeft de jongens van de zinloosheid van het leger te overtuigen. Vaak kwam het tot goede gesprekken. Hij zegt een tegenstander te zijn van het dienstweigeren omdat je jezelf isoleert van de groep waar je juist mee moet praten.
Hans T. krijgt echter steun van een dienstweigeraar die zegt in Vledder te hebben gezeten en dat hij daar nauwelijks met mensen in aanraking is gekomen, waardoor hij afgestompt werd en als hij het over mocht doen, zou hij de methode van Hans kiezen. Met deze korte maar krachtige redevoering ontlokte hij een applaus. 18
Velen waren het er niet mee eens, maar Tuynman bracht toch een schok teweeg onder de dienstweigeraars. Een van hen schreef in Waarom zijn commentaar onder de titel: "Schieten wij tekort?".Nu klinkt voor mij in de woorden van Hans Tuynman de vraag aan alle gewetensbezwaarden: Doen jullie wel genoeg om de belachelijkheid en de kwalijkheid van het leger in onze maatschappij aan de kaak te stellen? Zeker, af en toe praten we wel eens met een vriend of kennis die wel in dienst is gegaan, maar al snel word je dergelijke gesprekken moe want ze werken zo ontmoedigend. Hoe rustiger de tewerkstelling, des te groter is de kans dat we in slaap sukkelen en we vergeten dat er nog een leger bestaat. 's Zondagsavonds in de trein wordt je soms even wakker, als je al die jongens ziet in die merkwaardige pakjes die maken dat ze allen op elkaar lijken. Maar ja, het zijn over het algemeen doodgoeie jongens, die graag een biertje lusten. En wat zit daar voor kwaad in?
Op 27 october kreeg ik een plens water in het slaperig gelaat. Het wordt hoog tijd dat wij onzerzijds met groeiende mate van duidelijkheid de vinger gaan leggen op de onwaarachtigheid van het leger binnen onze samenleving en al het mogelijke in het werk stellen om afbreuk te doen aan een dergelijke instantie. 19
Tevens is de BVD van mening dat de meest actieve zowel als de meest effectieve manier van dienstweigeren die is, waarbij een beroep op de wet GMD een afsluiting is van een periode van activiteit binnen het leger, tijdens welke periode zoveel mogelijk kameraden overgehaald kunnen worden om dienst te weigeren, en tijdens welke tevens een kritische houding ten opzichte van het leger binnen het leger kan worden aangenomen.
De ervaringen van de Duitse APO (ausserparlementäre Opposition) waren voor dit besluit het voorbeeld. In 1968 waren in Duitsland dienstweigeraars begonnen om binnen het leger aktief op te roepen tot dienstweigeren door pamfletten, voorlichting, en ook door eerst in dienst aktief te zijn. In Nederland wilde de BVD samen met de SJ en de SVB iets dergelijks doen. Maar de situatie in Duitsland was niet vergelijkbaar met die in Nederland, omdat in Duitsland de dienstweigeraars pas een weigerprocedure konden starten na de opkomst in dienst, waarna zij nog enige tijd in dienst moesten blijven. Met zoiets als protestdienst was in Duitsland dus al ruime ervaring. In Nederland was daarmee geen ervaring en ook Diekerhof die een jaar eerder pleitte voor protestdienst, kende nog geen mensen met ervaring in de praktijk.Tenslotte zijn een aantal min of meer goed voorbereide BVD-ers als protestdiener in dienst gegaan en één kwam in april tot een individuele actie waarvan gehoopt werd dat het naar aanleiding daarvan tot een solidariteitsactie zou komen, maar alle pogingen daartoe bleken geen resultaat te hebben. Enkele anderen kwamen al binnen een maand terug met S-5. 22
Het werd duidelijk dat er mogelijkheden waren om in het leger te werken, maar ook dat de BVD eigenlijk een stap verder moest gaan: geen protestdienst maar gewoon in dienst gaan en aktief worden. Incidentele contacten met dienstplichtigen kwamen nu tot stand. De afdeling Assen had een "Vriendenkring JWF-kazerne" opgericht, deelde pamfletten uit en organiseerde discussie-avonden met dienstplichtigen. De afdeling Deventer had contact met soldaten in Schalkhaar. En ook Eindhoven had al succes.Ook bleek men tot (verontwaardigde) verbazing al een hele tijd bezig te zijn met het begeleiden van (o zo zeldzame) protestdieners. (..) Na het verspreiden (van de S-pamfletten, zie hoofdstuk 1; HS) werd er veel interesse getoond door de militairen en ontstond een korte discussie. Naar aanleiding van deze discussie is er met mensen van de VVDM een afspraak gemaakt om op korte termijn een grote discussie-avond te organiseren. Verder is afgesproken de contacten uit te breiden (hier zit wat in!). Kortom: de S-pamfletten zijn een groot succes. 23
In maart trok het algemeen secretariaat de conclusie uit de eerste ervaringen:De nieuwe strategie (..) zal de nadruk leggen op de basisgroepen buiten de kazerne die tot taak hebben onrust en daarmee stellingname en actie binnen de kazerne te provoceren. De zogenaamde protestdiener heeft in deze strategie vooralsnog de functie van spion, later van pion. 24
De protestdiener moest niet langer zoveel mogelijk stampij veroorzaken, maar zich rustig gedragen. Die opstelling leidde er toe dat een van de eerste goed voorbereide BVD-soldaten angstvallig elke verwijzing naar de BVD en de VVDM vermeed, en aan het eind van zijn opleidingstijd een compliment kreeg van zijn commandant dat hij een voorbeeldig soldaat geweest was.Het is ons echter niet voldoende dat het hogere militaire kader door zulke straffen in de ogen van de soldaten afgaat. Het is noodzakelijk dat er acties gevoerd worden die in goed verband zijn voorbereid en die een daadwerkelijke groepssolidariteit doen ontstaan. 25
Op zaterdag 23 mei 1970 vond het congres plaats waar de Bond Voor Dienstweigeraars zijn naam veranderde in Bond Voor Dienstplichtigen. Een stuk met de titel "Naar de kazerne" in het congresnummer van de Passieffist omschreef de bedoeling daarvan als volgt:Een revolutionaire strategie in het leger heeft eigenlijk als enige mogelijkheid, ervoor te zorgen dat op het moment dat het leger daadwerkelijk dreigt te worden ingezet tegen bijvoorbeeld een massale studentenbezetting of tegen een sociale revolutie in Suriname, dat op dat moment een effectieve muiterij uitbreekt, waardoor de kapitalistische machthebbers hun laatste wapen uit handen wordt geslagen.
Om zover te komen wilde de BVD groepsacties stimuleren, zoals de actie van soldaten in Ermelo die een anti-Vietnambrief hadden geschreven.Hierbij is de hulp van de VVDM natuurlijk onontbeerlijk en de rol van de BVD zal nu die moeten zijn van een soort "nieuw links" binnen de VVDM.
Omdat de BVD bovendien in de toekomst voor de dienstweigeraars nog maar weinig zou betekenen, concludeerde men:Op het congres zal dan ook de vraag gesteld moeten worden of de naam Bond Voor Dienstweigeraars niet veranderd moet worden in een naam die de inhoud beter dekt.
De preciese bedoeling hiervan werd pas op de dag van het congres duidelijk uit een interview met Jan Halkes in de Volkskrant. Hij zei dat volgens hem de BVD Bond Voor Dienstplichtigen moest gaan heten. Met name die naamsverandering maakte de koersverandering van de BVD bijzonder zichtbaar en definitief. De aanhangers van dienstweigeren werden door dit voorstel overdonderd en waren niet in staat om een georganiseerde oppositie te voeren. De uitslag van het congres kon overigens niet veel anders zijn, omdat voor de aktiefste groep allang vaststond dat zij het roer zouden omgooien.Na een uitvoerige discussie (..) werd deze motie zonder stemming aangenomen. 26
Het andere verslag maakte meer duidelijk:Uit het verloop van de discussie bleek wel dat het merendeel het er wel mee eens was, en daar geen andere moties zijn ingediend en de verdere gang van zaken op het congres niet los is te denken van de motie, moet men, hoewel het niet expliciet is aangenomen, het toch beschouwen als uitgangspunt voor de BVD voor na de congresdag. 27
Het voorstel waardoor in feite de Bond Voor Dienstweigeraars werd opgeheven, werd dus niet in stemming gebracht!Ben onder andere vond dat het helemaal niet duidelijk was welke besluiten er nu genomen waren, verder dat er een grote groep was bij wie de motivatie niet overgekomen zou zijn.
Op het congres van '69 probeerde de activistische vleugel de dienstweigeraars nog te overtuigen van het nut om ook in het leger te werken, maar in 1970 hadden de "ethici" alleen nog de keuze of ze wilden blijven of niet.Er werd opgemerkt dat we hierover niet te uitgebreid moesten praten, om op de vergadering niet de indruk te wekken dat alles al bekonkeld was op het algemeen secretariaat.
De ongerustheid was overbodig en korte tijd later lag het probleem al heel anders:Er werd luidruchtig gediscussieerd of we al dan niet nog iets hebben aan deze "leden" en of we ze uit de kaartenbak kunnen verwijderen. De vraag is: hoe zeshonderd leden er bij te halen?
Het merkwaardige is dat het ledental bleef schommelen rond de zeshonderd. De koersverandering van de BVD stootte mensen af, maar trok tegelijkertijd andere mensen aan.De tocht naar de hei had als conclusie opgeleverd dat het wel eens erg moeilijk zou kunnen zijn om zomaar in de stralende zon, als burger, bij die zwetende soldaten prettige contacten te leggen. 28
In de bestraffing van de redactie van het VVDM-afdelingsblad Luctor uit Oirschot (zie hoofdstuk 1) zag de BVD kans om tot actie over te gaan. De BVD dacht aan inzamelen van geld voor de boetes, aan het formeel overnemen van de redactie ter bescherming van de soldaten, en aan een protestmeeting. Die solidariteitsacties kwamen niet van de grond omdat de contacten met de BVD-afdeling Eindhoven en met de VVDM-afdeling Oirschot te onregelmatig waren.Zorg dat ze niet je pamfletten in beslag nemen. Zorg dat één persoon het meeste bij zich heeft en op een onopvallende plaats staat, zodat als de uitdelers gepakt worden, anderen het werk kunnen voortzetten. Blijf niet te lang op één plaats, maar verplaats je af en toe en meng je vooral op stations in het publiek. 29
De soldaten pakten de pamfletten meestal gretig aan en vanaf september ging maandelijks de Soldatenkrant verschijnen waarvoor bij soldaten veel belangstelling was. Maar er waren weinig soldaten die zich spontaan meldden als aktief lid van de BVD. De BVD moest het vooral hebben van soldaten die vóór hun diensttijd op een of andere manier contact hadden met de BVD of met de linkse beweging. Via hen legde de BVD in het najaar van 1970 meer duurzame contacten met soldaten.Met de opkomst van de "kritische universiteit" is hierin verandering gekomen en is er een herwaardering van het nut van een politieke ideologie gekomen. Bij degenen die onbehagen voelen over de staande politieke en sociale structuur van de westerse "democratieën" bestaat een enorme behoefte aan een maatschappijbeeld en aan een theoretisch kader dat kan verklaren waarom niet gebeurt wat zij vanzelfsprekend vinden dat eigenlijk moet gebeuren, en dat hun de nodige leidraden kan geven voor de politieke acties die ze willen voeren.
Die behoefte aan een maatschappijbeeld werd opgevuld met een combinatie van idealen die elkaar aanvulden maar die ook tegenstrijdigheden bevatten. Enerzijds was er een min of meer anarchistisch streven naar decentralisering en democratisering, zoals in dezelfde Passieffist onder woorden werd gebracht.Onder democratie dient te worden verstaan de volledige medezeggenschap van alle betrokkenen op alle nivo's van de maatschappij, in de bedrijven, in de kantoren, scholen en alle andere organisatievormen. In deze democratie wordt ook de weerbaarheid een zaak van het volk. Daar waar kantoormensen de gang van zaken op hun kantoren bepalen, de werkers de gang van zaken op hun fabriek enz., daar is het logisch dat het niet moeilijk valt diegenen die afbreuk willen doen aan deze democratie, te signaleren en met argumenten of zonodig met stakingen, non-collaboratie, sabotage en dergelijke buiten spel te zetten.
Daarnaast was er de opvatting van de Socialistische Jeugd, die centralistisch was, gericht op het veroveren van macht, waarin voor democratie weinig plaats was:Zeer terecht zag men toen ook in, dat machtsvorming en strijd voor de socialistische omvorming van de maatschappij slechts kon geschieden door krachtige organisatievormen. De SJ was het nooit eens met "vrijblijvende" vormen van actie, die gegrond waren op vele vormen van "anarchisme" en "spontaneïteit". (..)
Omdat de SJ zich opstelt vanuit het standpunt der klassenstrijd, vindt ze het noodzakelijk dat de arbeidersbeweging de beschikking heeft over machtsmiddelen, zoals partij, jeugdorganisatie, bonden, radio en propagandacentra. Die jeugdbeweging wil de SJ zijn, de partij bestaat nog niet. 30
Laat ik beginnen met het geven van een korte schets van wat er in Duitsland is gebeurd. Binnen de VK vond het afgelopen jaar een scheiding van de opvattingen plaats tussen enerzijds de pacifisten en sociaal-democraten en anderzijds de revolutionaire socialisten (SDS). De ruzie ontstond naar aanleiding van de formulering van de nieuwe statuten, en wel om de vraag of de VK een maatschappijconforme of een revolutionair-socialistische organisatie moest zijn. Het is er op uitgedraaid dat op het laatste landelijke congres van de VK de vier meest radicale SDS-ers, de "Umfunktionierern" (Baer, Erler, Teuchert en Ossenberg) geroyeerd werden, een daad die de nekslag betekend heeft voor de VK en voor werkelijk resultaat van de dienstweigeringsacties op lange termijn.
Ik herinner mij de woorden die de thans geroyeerde VK-er Ossenberg ons verscheidene malen toevoegde toen Han Kooiman en ik de afgelopen zomer bij hem logeerden, wanneer we het hadden over het pacifisme: "Kriegsdienstverweigern kann kontrarevolutionär sein!". Het zal waarschijnlijk nog wel een tijdje duren tot deze waarheid bij elke BVD-er is doorgedrongen. Hij heeft namelijk gelijk: het is zinloos om dienst te weigeren, protestdienst te doen of op enige andere wijze actie te voeren tegen het leger, als de motieven voor deze acties niet voortkomen uit een socialistische overtuiging volgens welke er alleen vrede en democratie kan zijn na een revolutionaire omwenteling in de maatschappij. 31
In sommige afdelingen van de BVD (met name de Achterhoek) treedt het verschijnsel "dienstweigeren als mentaliteit" op; dat wil zeggen dat mensen dienstweigeren louter en alleen omdat ze vinden dat het zo hoort. Het betreft hier dus eigenlijk een contarevolutionaire vorm van actie tegen het leger, wat een kwalijke zaak is. Het is onze taak hieraan iets te doen en ons erover te beraden wat we ertegen kunnen doen. 32
De revolutionairen wilden de macht in de BVD overnemen maar vonden dat je niet kon spreken van een machtsovername.Natuurlijk is dat onzin. Wat is macht in de BVD? Het mei-congres heeft reeds tot een opzet besloten waarin de macht aan iedereen is, wat er in feite op neer komt dat de macht aan die personen is, die aktief zijn.
Deze VSPVDV staat in Amsterdam erg in de belangstelling. Iedereen is enthousiast. Radio en televisie spreken er schande van. Op de derde bijeenkomst waren een 250 mensen aanwezig, plus AVRO's -televizier. 33
In de discussies ontstond het idee voor de Oranjevrijstaat. In de proclamatie van deze Oranjevrijstaat, gedateerd 5-2-70, staat dat een nieuwe maatschappij uit de oude zou ontstaan "als een paddestoel op een rottende boomstronk". Oranjevrijstaat wilde binnen de bestaande maatschappij alternatieven ontwikkelen en een eigen economie van de grond krijgen. Verschillende autonome "volksdepartementen" zouden hiertoe initiatieven nemen.Je hebt dan een organisatie nodig die niet uitpuilt van de krankzinnigen. In Amsterdam wonen erg veel idioten die het op het ogenblik prettig vinden om hun waanideeën onder de naam kabouter aan de man te brengen. Een beweging die rustig toelaat dat veel kostbare tijd door dit soort lolletjes wordt versjteerd, is niet anti-autoritair maar gewoon stom. Op het ogenblik is de Oranjevrijstaat voornamelijk bewijs van de afschuwelijke werking die de kapitalistische samenleving op de geest van mensen kan hebben. Er zullen gewoon wat mensen met zachte hand de deur uit gewerkt moeten worden.
In augustus wilde de BVD niets meer van Oranjevrijstaat weten.Er zijn plannen van Hans Tuynman, André Schmidt en enige anderen om Oranjevrijstaat mee te laten doen aan de tweede-kamerverkiezingen. Zij hebben de BVD om hulp gevraagd. Hun plan is de verkiezingen tot een soort referendum te maken voor of tegen het leger. Er bleken op de vergadering geen mensen aanwezig te zijn die het voor het plan van Hans opnamen. Men vond dat hier op simplistische wijze een stunt uitgehaald wordt met het kiezersvolk, waar waarschijnlijk de linkse partijen de dupe van worden. Er werd wel besloten voorlopig geen aktief verzet te plegen. 34
Het merkwaardige is dat ook de SJ, die op de BVD en op andere linkse groepen invloed had uitgeoefend in socialistische richting, bijna gelijktijdig haar invloed verloor, misschien juist door haar succes. Velen waren overtuigd geraakt van de noodzaak van het socialisme maar hadden daarna aan de SJ geen behoefte meer. De SJ ging langzaam ten onder aan interne conflicten tussen maoïsten en anderen. In het interne mededelingenbulletin van de BVD van november '69 vinden we een aankondiging van een SJ-congres met daarachter de veelzeggende toevoeging: "(nieuwe royementen?)".Het voorbereiden van de revolutie bij het proletariaat in de kazerne (studenten, boeren, arbeiders). Het doel vereist een harde organisatie. Het is de vraag of de organisatie beperkt moet blijven tot de BVD, gezien de zeer grote verantwoording die we op ons nemen door de strijd te beginnen op dit hoge niveau. Een strijd die de klassenverhoudingen bijzonder kan verhevigen op lange termijn. Een strijd die door kleine fouten fataal kan zijn voor het verloop van de revolutie, maar ook fataal kan zijn voor de veiligheid van onze mensen zelf.
In de BVD werd de soep echter niet zo heet gegeten als hij werd opgediend. In het verslag van de vergadering waar bovenstaande tekst werd besproken, vinden we:Al onmiddellijk werden de gemoederen hoog opgezweept. De onenigheid ontstond vooral rond de woorden discipline, controle, het afzetten tegen de kabouters of de kaboutersfeer, het willen invoeren van verkiezingen en besturen enzovoort. Zo was er bijvoorbeeld iemand voorstander van 'natuurlijk leiderschap'. Enfin iedereen die wat langer in de linkse beweging zit, kan op zijn vingers aftellen hoe deze discussie verliep. Wat hij echter niet op zijn vingers kan aftellen, is dat uiteindelijk iedereen het eens werd met het besluit de discussie over de organisatie uit te stellen totdat er wat meer praktijkervaring is opgedaan. 35
De kontaktmensenvergadering van december wilde een lang stuk met kritiek van "marxisten-leninisten" op het anarchisme niet bespreken, omdat het stuk niet ontstaan was uit de praktijk met soldaten. Toch liet het maoïsme in de BVD sporen na. Het BVD-weekend van 30 en 31 october in Barchem kwam te staan in het teken van de leuze "Dien de soldaat", een variant op Mao's leuze "Dien het volk". En uit het organisatieseminar van de NSR in november '70 trok de vertegenwoordiger van de BVD de conclusie dat ondanks het feit dat er nog niet zoveel bekend was over het begrip 'democratisch-centralisme', het invoeren ervan in de BVD beslist noodzakelijk was om los te komen van de grote vrijheid - blijheid die in de BVD nog heerste.De discussie werd afgekapt toen duidelijk werd dat tegen de historische kennis van de Vierde niemand opgewassen was, waarna de tegenstellingen, beter gezegd, het wantrouwen en het langs elkaar heen praten nog hoger oplaaide aan de hand van het voorbeeld van de Rotterdamse havenstaking, waarbij de Vierde de KEN economisme verweet, en van de andere kant de Vierde interventionisme verweten werd. 36
Het NSR-bestuur dat toen nog slechts bestond uit twee leden van de KEN, besloot kort na het seminar de NSR op te heffen.'s Middags werden wat overgebleven punten behandeld. In de discussies die toen ontstonden werd opeens een heleboel duidelijk. Het was allemaal al twee dagen lang gezegd, maar op de een of andere manier kwam de boel nu pas los. Uit verhalen van de aanwezige soldaten bleek dat er ontzettend veel gedaan kan worden in het leger. Eindelijk zagen de burgers dat ze van de soldaten nog heel wat konden leren en dat er veel meer geluisterd moest worden. Omgekeerd werd nu ook veel soldaten en burgers duidelijk dat een kleine actie over een prikbord, of een leuze op de muur van een kazerne best BVD-acties kunnen zijn. Dat kan namelijk geweldig veel solidariteit oproepen onder de soldaten. Bovendien ontstaat zo een geest van verzet. BVD-acties hoeven echt niet allemaal over moeilijke zaken te gaan.
En maoïsme hoefde niet altijd te eindigen in platvloers stalinisme.