Eeuwen in Chaos


Portret van I. Velikovsky

Een samenvatting van het historische werk van Immanuel Velikovsky

Hoofdstuk III. Oidipous en Echnaton


Het beginpunt van de onderzoekingen van Velikovsky naar de oude geschiedenis was een boek van Freud: Mozes en het monotheïsme. Dat handelt voornamelijk over de Egyptische koning Echnaton. Velikovsky was psycholoog en hem troffen al gauw de overeenkomsten tussen Echnaton en de legendarische Oidipous. Daarmee begon hij zijn historische studies en na het verschijnen van andere werken publiceerde hij in 1959 "Oidipous en Echnaton", waarin hij de stelling verdedigde dat de legende van Oidipous gebaseerd was op historische gebeurtenissen, op de lotgevallen van koning Echnaton. Het was min of meer een zijsprong in het werk van Velikovsky; het bevat geen bewijs voor zijn overige stellingen, maar de overeenkomsten zijn inderdaad opvallend en in een samenvatting van het werk van Velikovsky mag deze opzienbarende stelling niet ontbreken.

De legende
Om te beginnen een korte beschrijving van de Oidipous legende. De legende van Oidipous had een belangrijke plaats in de vroege Griekse literatuur. Al in de Odyssee van Homerus ontmoet Odysseus in de onderwereld Epikaste, de moeder van Oidipodes. Alle bekende Griekse schrijvers uit de oudheid bewerkten het verhaal of delen ervan tot nog steeds beroemde tragedies. Er zijn veel varianten van het verhaal, maar de grote lijnen ervan zijn steeds hetzelfde.
Toen de Thebaanse koning Laius en zijn vrouw Jokaste hun eerste kind kregen, was er een orakel dat voorspelde dat het kind zijn vader zou vermoorden en zijn moeder zou trouwen. Laius gaf opdracht het kind in de wildernis achter te laten en daar te laten sterven. Een herder vond het kind echter en bracht het naar het paleis van de koning van Korinthe, waar het opgroeide in de mening een zoon van de koning van Korinthe te zijn.
Toen de jongen iets ouder was, voorspelde het orakel van Delphi hem dat hij zijn vader zou vermoorden en Oidipous keerde daarom niet terug naar Korinthe. Tijdens zijn omzwervingen kwam hij Laius tegen die hem aanviel toen hij niet snel genoeg opzij ging. Vervolgens sloeg Oidipous Laius dood. Oidipous bereikt de poort van de stad Thebe die bewaakt wordt door een gevleugelde Sfinx. De Sfinx gaf hem een raadsel op en toen Oidipous dat raadsel oploste, doodde de Sfinx zichzelf door in woede in een afgrond te springen. De bevolking van Thebe was blij met de dood van de Sfinx en Oidipous trouwde met Jokaste. Hij kreeg twee zoons, Polinices en Eteocles en twee dochters, Antigone en Ismene.
Er kwamen rampen over Thebe en op de vraag aan het orakel naar de oorzaak ervan, luidde het antwoord dat iemand in de stad zijn vader vermoord had en straf moest hebben. Geleidelijk drong de waarheid tot de betrokkenen door. Jokaste hing zichzelf op en Oidipous stak zichzelf de ogen uit en ging in ballingschap.
Zijn zoons spraken af om de beurt een jaar te regeren, maar na een jaar weigerde Eteocles zijn plaats op te geven. Polynices haalde hulp in Argos en met zeven helden uit Argos probeerde hij tevergeefs Thebe te veroveren. In de oorlog kwamen Polynices en Eteocles om het leven in een tweegevecht. Koning Creon, de broer van Jokaste, werd nu koning. Hij gaf Eteocles een koninklijke begrafenis, maar verbood iedereen om het lijk van Polynices aan te raken. Antigone kon het niet verdragen dat haar geliefde broer daar zo lag als voer voor vogels en honden en toen zij probeerde hem toch te begraven werd zij betrapt en veroordeeld tot een langzame dood opgesloten in een graftombe.
In een volgende generatie keerden de zonen van degenen die Polynices hadden beholpen, de Epigonen, terug naar Thebe. Zij veroverden de stad en maakten een eind aan het geslacht van koning Laius. Volgens de bij de Grieken overgeleverde tijdsvolgorde was dat tien tot veertien jaar later en tevens maar een jaar of tien voor het begin van de Trojaanse oorlog.

Overeenkomsten
Toen Velikovsky zijn onderzoek naar de overeenkomsten tussen Oidipous en Echnaton begon, was zijn eerste bezwaar natuurlijk dat het moeilijk voorstelbaar was dat Griekse schrijvers uit 500 v.C. hun toneelstukken zouden hebben gebaseerd op een koning die 900 jaar eerder leefde dan zij. In de jaren daarna ontwikkelde hij de theorie dat de Egyptische oude geschiedenis doorgaans bijna 600 jaar te oud wordt ingeschat, en als die theorie klopt, dan is dat mogelijke verband al minder absurd dan het eerst leek.
Velikovsky geeft een hele serie aanwijzingen dat de legende gebaseerd kan zijn op het leven van Echnaton.
Ten eerste is er de stad Thebe. In Griekenland is er een stad Thebe, maar in Egypte ook en met name tijdens de 18e dynastie, (daartoe behoorde ook Echnaton) was het de hoofdstad van het land.
Dan was er de Sfinx, een mythisch wezen dat geen deel uitmaakt van de Griekse mythologie en bij uitstek typisch is voor de Egyptische mythologie. En zoals bij Oidipous de Sfinx een vrouwelijk figuur was met vleugels, zo kreeg de Egyptische Sfinx nou juist ten tijde van Amenhotep III en koningin Teje, de ouders van Echnaton, voor het eerst vleugels en een vrouwelijk bovenlichaam.
Koningin Teje had drie dochters. Deze staan regelmatig afgebeeld op familieportretten, maar dat ze nog een zoon had, bleek pas na het overlijden van Amenhotep III, toen Amenhotep IV (die zich later Echnaton ging noemen) koning werd. Van voor die tijd is er nergens een teken gevonden dat Amenhotep III en Teje nog een zoon hadden. De El Amarna brieven bewijzen echter dat Amenhotep IV wel degelijk een zoon was van Amenhotep III. De koning van Mittannië schrijft aan Amenhotep IV over de tijd "dat uw vader koning was" op een manier alsof Amenhotep daarvan niet veel afwist. Hij zegt dan ook: "U kunt er uw moeder, Teje, naar vragen". Dat zijn aanwijzingen dat Amenhotep IV niet opgroeide aan het hof van zijn ouders, maar elders.

Dikke benen
Een volgende aanwijzing is de naam van Oidipous. Dat betekent letterlijk gezwollen voet, maar het kan ook heel goed vertaald worden als gezwollen been. Behalve zijn lange nek en zijn lange achterhoofd hebben afbeeldingen van Echnaton als kenmerk een dik onderlijf gecombineerd met een mager bovenlichaam. Een Franse arts verklaarde in 1920 in een artikel dat Echnaton leek te lijden aan een ziekte genaamd progressieve lipodystrofie. Het is denkbaar dat de ziekte van Amenhotep IV al vroeg zichtbaar was en dat zijn vader en de raadgevers van zijn vader dachten dat de jongen niet lang zou leven en dat het beter was als hij niet aan het hof zou opgroeien. De jongen zou dan kunnen zijn opgegroeid aan het hof van familie in Mittanië. Echnaton noemde zichzelf vaak "hij die lang bleef leven" een toevoeging waarover historici zich verbaasden. Zou hij tegen de verwachting in in leven zijn gebleven en vervolgens een wrok ontwikkeld hebben tegen zijn vader en tegen de raadgevers van zijn vader, de priesters van Amon? Die wrok zou een rol hebben kunnen spelen bij het feit dat Echnaton overal waar hij de kans kreeg, de naam van zijn vader onleesbaar liet maken en bij zijn besluit ergens in het vijfde jaar van zijn koningschap om de verering van Amon af te schaffen en te vervangen door de verering van Aton en om een nieuwe hoofdstad te bouwen enkele honderden kilometers ten Noorden van Thebe. En misschien was het wel die wrok die Echanaton ertoe bracht de Sfinx als symbool van de Amon-verering bij zijn komst in Thebe van de rots te werpen.
Dat zijn speculaties en voorlopig is het nog niet voldoende om gelijkheid tussen Oidipous en Echnaton voor waar aan te nemen.

Echnaton en Teje
Toen Echnaton de nieuwe hoofdstad Achet-Aton liet bouwen, bouwde hij gelijk ook graftombes voor zijn familie en voor zijn hoge ambtenaren. De grootste tombe in aanbouw was die voor Eje, de man die later nog koning zou worden na de dood van de zoon van Echnaton, Toetanchamon. Eje wordt genoemd met veel eretitels, onder andere goddelijke vader, een soort titel die eerder gegeven werd aan Joeja, de vader van koningin Teje, moeder van Echnaton. Als de wortels van de Oidipous-legende liggen in de tijd van Echnaton, dan kunnen we vermoeden dat Eje in de legende de rol speelt van Creon. En in de Journal of Egyptian Archeology verscheen in 1957 een artikel waarin met vrij sterke argumenten betoogd werd dat Eje de broer was van koningin Teje en tevens de vader was van Nefertiti, de vrouw met wie Echnaton trouwde.
Echnaton trouwde met Nefertiti die een aantal dochters kreeg; soms staan er twee dochters afgebeeld, soms vier en soms zes.
In Achet-Aton stond ook een graftombe voor Hoeja, gebouwd in het twaalfde jaar van Echnatons koningschap. Hoeja was de hoofdopzichter van het huis en van de harem van Teje. Teje wordt daarbij 's konings moeder en grote koninklijke gemalin genoemd. Koninklijke gemalin omdat zij de vrouw was van Amenhotep III, maar het is raadselachtig waarom zij nog een harem zou onderhouden terwijl haar man al 12 jaar dood was. In deze tombe van Hoeja staat Nefertiti afgebeeld met twee dochters, maar ook Teje staat er afgebeeld met koninklijke eretekens en met een prinsesje, Beketaten. De beroemde Egyptoloog Flinders Petrie zei daarover dat Beketaten vaak de zevende en lievelingsdochter van Echnaton werd genoemd. Maar uit het feit dat zij altijd werd afgebeeld met koningin Teje en koningsdochter werd genoemd, terwijl de andere dochters steevast dochters van Nefertiti werden genoemd, leidde Flinders Petrie af dat Beketaten een dochter van Teje was. Men concludeerde dat Beketaten een dochter van Amenhotep III was. Maar het feit dat zij op afbeeldingen zo jong was, wekte verwarring en men zocht ervoor allerlei verklaringen.
Teje werd beschreven als de liefhebbende echtgenoot van de koning op een manier alsof de koning nog in leven is en daarom dringt zich nu de gedachte op dat Echnaton niet alleen trouwde met Nefertiti, maar ook met Teje en dat Echnaton de vader is van Beketaten.

Mittannische familierelaties
Oidipous trouwde met zijn moeder en zo trouwde ook Echnaton met zijn moeder met het verschil dat Oidipous dat deed zonder zich daarvan bewust te zijn, terwijl Echnaton dat wel degelijk wist. Er bestonden familiebanden tussen het huis van Amenhotep III en de koninklijke familie van Mittannië. Amenhoteps moeder was een Mittannische prinses evenals een van zijn vrouwen en er zijn vermoedens dat een van de ouders van Teje ook van Mittannische afkomst was. Daarom oppert Velikovsky de mogelijkheid dat Echnaton opgroeide bij de koninklijke familie van Mittannië. Velikovsky gaat ervan uit dat de Mittanniërs dezelfden zijn als de Meden die woonden in het noorden van Perzië. Perzische volkeren hadden andere ideeën over sexuele contacten tussen ouders en kinderen of tussen broers en zussen dan andere volkeren. In hun religieuze opvattingen werden deze contacten juist aangemoedigd. Griekse en Romeinse schrijvers uit de oudheid meldden bij herhaling met afschuw dergelijke betrekkingen bij de Perzen. Zo kunnen we ons voorstellen dat een huwelijk tussen moeder en zoon of vader en dochter in de omgeving waar Echnaton opgroeide, en zeker in de koninklijke familie, niet alleen toegestaan maar zelfs wenselijk gevonden werd.
Echnaton kwam naar Thebe, trouwde met Nefertiti maar ook met zijn moeder, aanvankelijk in het geheim, maar na zijn breuk met de priesters van Amon in het vijfde of zesde jaar van zijn koningschap, toen hij koos voor de verering van Aton, besloot hij te "leven in waarheid" en maakte hij zijn verbintenis met zijn moeder openbaar. Dat zou de betekenis kunnen zijn van de regelmatige toevoeging bij zijn naam: "levend in waarheid".
In het twaalde jaar van Echnatons regering verdween Nefertiti plotseling van het toneel. Haar naam werd van een aantal monumenten verwijderd terwijl de naam van Echnaton intact werd gelaten. Men neemt aan dat zij in ongenade is gevallen, maar de oorzaak ervan is niet bekend. Teje had de strijd om wie de hoofdvrouw was van Echnaton kennelijk gewonnen, want zij verschijnt nog wel op afbeeldingen na het twaalfde jaar. Maar zij heeft niet lang van deze overwinning kunnen genieten. Echnaton bleef nog vijf jaar koning, maar ergens in die vijf jaar verdwijnt ook Teje van het toneel. In de laatste tijd van zijn koningschap werd Echnaton regelmatig afgebeeld met zijn oudste zoon Smenchkare met die hij op het laatst tot medeheerser benoemt en die na de verdwijning van Echnaton nog ongeveer een jaar koning is.
In deze periode brokkelt de macht van het Egyptische rijk snel af. De El Amarna brieven, die gevonden werden in de ruines van Achet-Aton, laten zien dat koningen uit Syrië en Palestina wanhopig en tevergeefs om hulp vragen. Slechts enkele tientallen jaren eerder was Egypte onbetwist heerser in het gebied. De narigheid in het land werd natuurlijk in de ogen van de bevolking van Egypte verbonden met de zondigheid waarin de koning en zijn familie leefden. Dat is te vergelijken met de uitspraak van het orakel van Delphi dat zei dat iemand zijn vader vermoord had en gestraft moest worden. Eje plaatste zich aan het hoofd van de oppositie en zette Echnaton af. Het verdere lot van Echnaton is niet bekend. Toen men bij opgravingen in Achet-Aton stuitte op een dubbele muur met een kamer erachter, vertelden bedoeïnen uit de buurt dat daar achter die muur een gedoemde vorst was opgesloten geweest in een ver verleden. Velikovsky vermeldt dit, maar laat het daarbij.

Twee broers
Maar de gelijkenis tussen de lotgevallen van Oidipous en die van Echnaton houden hiermee niet op. Twee graven in het begin van de vorige eeuw gevonden in de vallei der koningen bij Thebe, werpen nog een nieuw licht op de zaak. Een daarvan werd in 1907 ontdekt. De tombe was kennelijk nooit beroofd door grafrovers want er waren meerdere gouden voorwerpen aanwezig, maar overigens was het graf aangetroffen in wanorde. Er lagen houten panelen bedekt met bladgoud en daarop de naam van koningin Teje. Ook waren er andere voorwerpen met de naam van Teje. Op de grond lag een kist bedekt met goud en edelstenen, maar aan de zijkant opengebarsten. Aanvankelijk nam men aan dat men het graf had gevonden van Teje, maar toen men de beenderen aan een nader onderzoek onderwierp, bleek het te gaan om het lichaam van een man. En omdat de kist waarin de mummie lag kennelijk bestemd was geweest voor Echnaton (zijn naam was doorgekrast, maar alle koninklijke titels die hij droeg stonden er nog) dacht men vervolgens de mummie van Echnaton te hebben gevonden. Verwarrend was wel dat de schedel was van een persoon met een leeftijd van hooguit 26 jaar. Echnaton was volwassen toen hij koning werd en was daarna bijna 17 jaar koning. Onder de voeten van de mummie was ook nog een liefdesgedicht gevonden gegrift in bladgoud en kennelijk gewijd aan de dode.
Het tweede graf was het graf van Toetanchamon. Er zijn in de geschiedenis geen archeologische vondsten gedaan die zoveel opschudding veroorzaakten als de vondst van het graf van Toetanchamon in 1922. In het graf lagen enorme rijkdommen voor een koning die eigenlijk maar heel kort geleefd had. Toen men de mummie ging onderzoeken, bleek Toetanchamon bij overlijden ongeveer achttien jaar oud geweest te zijn. Het verassendst was echter dat de schedel zoveel gelijkenis vertoonde met het hoofd van Echnaton zoals dat telkens was afgebeeld. Men concludeerde dat Toetanchamon een zoon geweest was van Echnaton. Tot dan toe ging men ervan uit dat hij de schoonzoon was van Echnaton omdat hij getrouwd was met Anchesenpaaten, de derde dochter van Nefertiti. Hij bleek dus getrouwd te zijn met zijn halfzus.
Men besloot de mummie uit het eerste graf nogmaals naukeurig te onderzoeken en vond dat deze dode hooguit 23 jaar geweest kon zijn en bovendien dat ook hij een zoon geweest moest zijn van Echnaton. De conclusie was dat het Smenchkare was, degene die Echnaton opvolgde korte tijd voordat Toetanchamon koning werd, eveneens voor een korte tijd. Het verschil in de begrafenissen van beiden is opvallend en de legende van Oidipous kan een licht werpen op de reden daarvan.
Toen Oidipous afstand deed van de troon, volgde aanvankelijk de oudste zoon hem op, Polynices oftewel Smenchkare. De twee broers spraken af elkaar af te wisselen en na een jaar werd Eteocles (Toetanchamon) koning. Na weer een jaar keerde Polynices terug, maar op aanraden van Creon (Eje) weigerde Eteocles de macht over te dragen. Polynices haalde hulp en toen volgde de oorlog van de zeven tegen Thebe, waarin beide broers omkwamen en waarna Creon de macht naar zich toetrok. De ene broer kreeg een koninklijke begrafenis, terwijl de andere broer op het slagveld bleef liggen ten prooi aan vogels en honden.
In een van de grafkamers van Toetanchamon staat hij afgebeeld strijdend in een oorlog tegen vreemde indringers en dat zou heel goed een uitbeelding kunnen zijn van deze oorlog om de opvolging van Echnaton.

Antigone
En zoals in de legende de oudste broer toch werd begraven door Antigone, zo werd Smenchkare kennelijk haastig en improvisorisch begraven door iemand die probeerde hem te balsemen en die nog wat kruiden verbrandde en een liefdesgedicht bij de dode achterliet. Deze persoon gebruikte daarvoor vier vazen met de naam doorgekrast maar met de beeltenis van iemand die Meritaten bleek te zijn, de oudste dochter van Nefertiti en tevens de echtgenote van Smenchkare. Ook Smenchkare was getrouwd met een (half)zus en Antigone treurde dus om de dood van haar broer die tevens haar echtgenoot was.
Antigone werd door Creon voor straf in een graftombe achter gelaten om daar te sterven. Velikovsky vermeldt de vondst van een kleine grafkuil op 90 meter afstand van de tombe van Smenchkare, twee meter in het vierkant en twee meter diep. Het trok bij archeologen weinig aandacht. In die grafkuil bevonden zich etensresten, borden, kruiken en andere voorwerpen van weinig waarde zoals olielampen, bezems en enkele hoofddoeken die precies gedateerd konden worden uit het laatste jaar van Toetanchamon. Een van de gevonden doeken had een merkteken ingeweven met de tekst: Lang leve de goede koning Nofer. Nofer was de naam die Smenchkare aannam toen Nefretete van het toneel verdween. Velikovsky laat het hierbij en zegt dat er geen bewijs is, maar dat het toch zou kunnen dat deze kuil de plek was waar Antigone haar einde vond. Eje bleef nog enkele jaren koning en als we de legende mogen geloven, dan kwam er een einde aan het huis van Echnaton en aan de 18e dynastie toen de epigonen na ongeveer tien jaar terugkeerden en Thebe veroverden.
De overeenkomsten tussen Oidipous en Echnaton zijn al met al vrij opvallend en niet alleen door de stad Thebe, de dikke benen en de Sfinx. Beiden elders opgegroeid, werden koning na de dood van hun vader. Zij trouwden met hun moeder en kregen een kind bij haar en waren een soort vadermoordenaars (Oidipous letterlijk, Echnaton figuurlijk). Er kwam een vervloeking op hun koningschap te rusten en na hun vrijwillige of gedwongen aftreden ontstond er strijd tussen twee zonen om de opvolging. Beide zonen stierven ongeveer gelijktijdig. Een oom nam de macht over en gaf één zoon een koninklijke begrafenis en de andere niet. De gebeurtenissen aan het hof in Egypte, dat op dat moment het machtigste rijk was in het hele Midden-Oosten, maakten uiteraard een grote indruk in de wereld. En zeker als we aannemen dat dit alles niet gebeurde in 1340, maar in 800 voor Christus hoeft het niet te verbazen dat de gebeurtenissen doorverteld werden in alle delen van de klassieke wereld. De lotgevallen van Michael Jackson en de sexschandalen van Bill Clinton en de moordzaak van OJ Simpson verenigd in één persoon, zijn misschien te vergelijken met wat er toen in Egypte gebeurde. Wij horen erover via radio en TV, de klassieke wereld was net bezig om het schrift te ontwikkelen en de vroege Griekse schrijvers maakten dankbaar gebruik van zo'n mooi onderwerp.