Oost-Europa en de vredesbeweging
door Henk Spaan
Opzegging lidmaatschap CPN (juni 1986)
De CPN is de Tweede Kamer uit gestemd en ik was daar nog blij om ook. Ik kon het niet beschouwen als een verlies voor de democratie en eerlijk gezegd dacht ik bij mezelf: "Opgeruimd staat netjes". Het zal aan iedereen duidelijk zijn, dat als je zo over de partij denkt, er weinig geloofwaardige redenen meer zijn om lid te blijven. De dag na de verkiezingen heb ik dan ook mijn lidmaatschap opgezegd. Niet omdat de CPN verloren had, maar omdat ik merkte dat ik daarover opgelucht was. Want als de CPN weigert te erkennen dat zij heel diep in de problemen zit en weigert te erkennen dat vrijwel de hele organisatie op zijn gat ligt, als de hele partij zichzelf een rad voor ogen blijft draaien door te herhalen dat ze zo onmisbaar is, en dat ze zo'n geweldig mooi beginselprogramma heeft, en dat partijleden zo'n belangrijke rol spelen in allerlei maatschappelijke bewegingen (de CPN is niet onmisbaar; het beginselprogramma is slecht en de rol van CPN-ers in bewegingen is marginaal), en als de partij weigert om bijzondere maatregelen te nemen om bijzondere problemen het hoofd te bieden, dan verdient de partij niet beter dan dat zij bij verkiezingen wordt weggevaagd en dan mogen de laatsten die nog iets deden, blij zijn dat anderen voor hun de knoop doorhakten: de oude aanhang besloot het lijden te verkorten door niet meer op de CPN te stemmen. Dat is een vorm van euthanasie waar ik in ieder geval niet tegen ben. De CPN is de kamer uit. De CPN is dood. De CPN zal niet meer in de kamer terugkeren. Dat is mijn conclusie. De verklaringen die de CPN-corifeën gegeven hebben voor hun nederlaag, maakten duidelijk hoe blind zij zijn voor de werkelijkheid. "De opstelling van de PvdA heeft ons de das omgedaan", "Het kwam omdat de mensen 'nuttig' wilden stemmen", "De vernieuwing is te snel gegaan", "De vernieuwing is te langzaam gegaan", of "De mensen hebben de vernieuwing nog niet voldoende begrepen". Niemand heeft zelfkritiek. De wat orthodoxere figuren geven de vernieuwers de schuld, de vernieuwers geven de orthodoxen de schuld, en het midden (dat is de hele partijtop) geven de PvdA de schuld plus het feit dat er überhaupt discussie was (daar had al veel eerder een stokje voor moeten worden gestoken). Denk maar niet dat de vernieuwers zich afvragen, of ze zich wel netjes hebben gedragen tegen de horizontalen. En denk maar niet dat de orthodoxen zich afvragen of de arbeiders nog wel willen wat zij willen. Er is vrijwel niemand die heel nuchter de feiten wil vaststellen, namelijk dat bijna de hele vroegere aanhang (en die was behoorlijk trouw) de partij de rug heeft toegekeerd en geen vertrouwen meer heeft in wat er door de partij gezegd en gedaan wordt.
En er is dus helemaal niemand die de vraag stelt of de weglopers niet gelijk hebben. Hebben ze geen gelijk? Is het niet zo dat CPN-ers altijd hetzelfde zeggen? Altijd dezelfde "analyses" van het kapitalisme en het kabinetsbeleid. Altijd dezelfde oproepen tot massaal verzet. Het is toch vrijwel altijd holle retoriek, waar geen mens meer koud of warm van wordt? Maar genoeg nu over de verkiezingsnederlaag, want dat is niet de reden waarom ik mijn lidmaatschap heb opgezegd.
Het grote taboe.
Ik ben lid van de CPN geworden in het begin van 1982. Een aantal clubs links van de CPN hadden op dat moment voor mij al hun aantrekkingskracht verloren, en omdat ik toch politiek actief wilde blijven ben ik in de CPN gegaan. Dat was echter maar nauwelijks twee maanden na Jaruzelski's staatsgreep in Polen en ik vond dat ik mijn lidmaatschap van de CPN alleen kon verdedigen, als ik mij in het bijzonder zou gaan bezighouden met de problemen van de oppositie in Oost Europa, en als ik zou proberen om de pijnlijke stilte bij links rondom de staatsgreep in Polen te doorbreken. Ik vond dat het absoluut onvoldoende was wat links, en zeker ook de CPN, deed ter ondersteuning van Solidarnosc.
Op een gegeven moment ben ik daarom ook naar Praag gegaan, om een bezoek te brengen aan ondertekenaars van Charta '77. Een van de mensen die ik daar trof vroeg mij, wat wij in het westen eigenlijk wisten over Solzjenitsyn en over de Goelag Archipel. Ik antwoordde dat wij, links in het westen (ik had mij voorgesteld als CPN-lid), over het algemeen niet veel belangstelling daarvoor hebben, omdat Solzjenitsyn bij ons bekend staat als een bijzonder rechts figuur, waarop hij antwoordde dat Solzjenitsyn's beschrijving van de situatie in de Sovjet-Unie toch wel erg belangrijk was, omdat veertig tot zestig miljoen slachtoffers van Stalinistische onderdrukking teveel was om zomaar te vergeten. Dergelijke astronomische aantallen gaan het ene oor in en het andere uit als ze genoemd worden door mensen die je toch niet kent of vertrouwt, of als ze niet verder worden toegelicht. Dan is de automatische reacties "Je kan zoveel zeggen, gooi er rustig nog een nulletje bij als het toch niet uitmaakt". Temeer omdat binnen de linkse kringen waarin ik verkeerde, ik nog nooit iemand aantallen slachtoffers had horen noemen die ook maar in de buurt kwamen. Ernest Mandel sprak in een artikel uit 1974 over de Goelag Archipel over de dwangarbeidkampen, "die onder Stalin een miljoen "misdadigers" zagen toestromen". En Jaap Ter Haar die bekend is door het schrijven van kinderboeken, spreekt in zijn "Geschiedenis van Rusland" over duizenden slachtoffers. Letterlijk is daar geen speld tussen te krijgen, maar toch komt zoiets neer op geschiedvervalsing.
Ik ben het namelijk gaan uitzoeken, want ik was nogal geschrokken. Inmiddels heb ik heel wat boeken gelezen over Rusland na de revolutie en alles wijst erop dat die veertig tot zestig miljoen een redelijke schatting is en niet is overdreven. Of je nou beschrijvingen leest van de situatie in 1955, of in 1946, of in 1937, of in 1928 of in 1921, telkens weer de verhalen over treinen vol mensen die naar het noorden worden gestuurd om daar in ondraaglijke omstandigheden te werken en om nooit meer terug te keren, telkens weer de "grappige" anekdotes over de redenen waarom mensen veroordeeld werden. Telkens weer de beschrijvingen van de executies die in aantal de executies in de Tsaristische tijd verre overtroffen, en van de martelingen. De koudeoorlogsverhalen over de situatie in de Sovjet-Unie berustten vrijwel allemaal op waarheid. Niets hoefde verzonnen of opgeklopt te worden om een onthutsend beeld te scheppen.
Wie dat ontdekt gaat iets begrijpen van de Duitsers die na de oorlog zeiden "Wir haben es nicht gewusst". Zij zullen niet veel anders gedacht hebben dan wij, toen wij Karel van het Reve hoorden praten over de Sovjet-Unie. Zoals veel Duitsers zich nooit de vraag stelden wat er gebeurde met al die treinen vol Joden, zo stonden wij nooit stil bij de vraag waar de Russische boeren waren gebleven, of de Mensjewiki, of de ontevreden arbeiders. Wat er allemaal in de Sovjet-Unie gebeurd is, vrijwel niemand weet daarvan, althans niet in de kringen waarin ik verkeer. Die gedachte heeft mij niet meer losgelaten en elke keer als ik met iemand praatte over de CPN, of over waar ik zoal de laatste tijd mee bezig was, kon ik niet nalaten om over de geschiedenis van de Sovjet-Unie te ketteren, misschien was ik daarin wel een beetje hinderlijk. Maar ik ben er wel van overtuigd dat het essentieel is. Links in het westen doet zo weinig aan ondersteuning van de oppositie in het Oostblok omdat links de geschiedenis niet kent en niet wil kennen.
Het belangrijkste is nu niet om handtekeningen op te halen voor de vrijlating van Bujak, of om voorlichtingsbijeenkomsten te houden over Charta '77, of om in de vredesbeweging de discussie te voeren over het verband tussen vrede en mensenrechten. Want de meerderheid van links, en ook van de vredesbeweging gaat daaraan voorbij met een schouderophaal, "Ja, wij weten ook wel dat het socialisme niet direct een hemel op aarde is". Een handtekening voor Bujak is gauw gezet, "maar je vindt het hoop ik niet erg als wij nu weer doorgaan met onze strijd tegen het kapitalisme?".
Duizenden slachtoffers
Het belangrijkste is nu om de geheugens eens wat op te frissen. Pas als het verleden weer een beetje bekend is, zullen de diverse activisten gaan begrijpen dat ondersteuning van oppositie echt belangrijk is (ook voor onszelf), en dat daar tijd en energie in gestoken moet worden. Er moet ondubbelzinnig worden vastgesteld worden hoe erg het geweest is. Zonder vaagheden moet de hele waarheid worden genoemd, zodat niemand het in de toekomst nog in zijn of haar hoofd zal halen de feiten te ontkennen of te negeren.
Dus geen gepraat meer over "talloze" slachtoffers, of "onnoemelijk veel", of over "ontoelaatbare excessen", want een dergelijk woordgebruik maakt het Jaap Ter Haar mogelijk om te blijven praten over duizenden slachtoffers. De feiten moeten zo nauwkeurig mogelijk worden vastgesteld, en eigenlijk is er een Claude Lanzmann nodig, om een Sovjet-variant op "Shoah" te maken. De feiten moeten worden vastgesteld, maar het is zeker dat daar sterke weerstanden tegen zijn. Nog steeds rust er bij links een geweldig taboe op het leveren van kritiek op de Sovjet-Unie. Dat is ook een erfenis van de koude oorlog.
Vrijwel iedereen begrijpt onmiddellijk waarom het zo belangrijk is, dat de feiten over de vernietiging van de Joden en over andere verschrikkingen van de tweede wereldoorlog nooit in de vergetelheid mogen raken. Het nut van een film over het Nazi fascisme wordt nooit in twijfel getrokken, maar als ik aan CPN-ers vertel over de Sovjet-Unie in de twintiger of de dertiger of de veertiger of de vijftiger jaren, vraagt men mij verbaasd, of ik soms wil suggereren dat we in Nederland verantwoordelijk zijn voor wat er in Rusland gebeurd is. Begrijp ik dan niet dat wij "het" niet willen zoals in Rusland?
Een dergelijke houding van links, van socialisten en zeker van leden van de communistische partij, is net zo verwerpelijk als wanneer rechtse Duitsers zeggen dat het nou maar eens afgelopen moet zijn met het gezeur over de tweede wereldoorlog en over de Joden. Of eigenlijk is het nog erger. Want zo'n rechtse Duitser zal meestal niet ontkennen wat er gebeurd is en zal er meestal wel van weten, alleen vindt hij of zij het geen gezellig gespreksonderwerp. Door linkse personen worden de feiten over de geschiedenis van het werkelijke socialisme echter wel regelmatig ontkend, of men weet het domweg niet, of men negeert het als zijnde "rechtse praatjes". En oh wat worden ze boos als in Duitsland groepjes ontstaan die ontkennen dat in de tweede wereldoorlog zes miljoen Joden zijn vermoord. (Die boosheid is terecht, naar op zijn minst een beetje schijnheilig).
Het is onaanvaardbaar als linkse mensen zeggen dat ze niets te maken hebben met wat er in de Sovjet-Unie is gebeurd. Op zijn minst moeten zij een aantal van de belangrijkste feiten kennen, maar echt geloofwaardig worden ze voor mij pas weer als ze moeite doen om uit te leggen waarom hun socialisme niet dezelfde gevaren in zich heeft als het socialisme van Lenin en Trotski (jawel, Trotski mag dan slachtoffer geworden zijn van het Stalinisme, maar hij was er wel een van de belangrijkste architecten van). Ik denk dat iedereen van links die de feiten niet kent of ontkent, zich alsnog medeverantwoordelijk maakt voor wat er in de Sovjet-Unie gebeurd is en wel omdat deze onwetendheid het gevaar aanzienlijk vergroot op herhaling. De gebeurtenissen herhalen zich, dat is het tragische. Ik noem alleen maar enkele meest recente voorbeelden, Cambodja, Afghanistan en Ethiopië. Die herhaling wordt vergemakkelijkt doordat teveel mensen teveel vergeten zijn.
Ik heb ademloos naar Shoah zitten kijken, de film over de vernietiging van de Joden door de Nazi's, en ik wil geen kwaad woord over deze film horen, maar daarin werd een paar keer een opmerking gemaakt die mij een beetje stoorde, namelijk dat zich in de geschiedenis van de mensheid nog nooit iets had afgespeeld, dat vergelijkbaar was met de vernietiging van de Joden. Want de vernietiging van de boeren in de Sovjet-Unie tussen 1929 en 1933 is niet helemaal hetzelfde, maar zeker wel vergelijkbaar, en het was een nog omvangrijker operatie dan de vernietiging van de Joden. Meer dan tien miljoen boeren en hun familieleden verloren daarbij het leven. Dit is geen kritiek op Shoah, alleen een illustratie van de snelheid waarmee sommige dingen vergeten worden. Er is mij door verschillende mensen gezegd, dat ik moet oppassen niet te overdrijven, omdat volgens hun de meeste mensen best weten wat er mis is geweest of nog is in de Sovjet-Unie, en omdat er nu toch weinig echte Moskou-aanhangers meer zijn. Toch wil ik in dit stuk nog een keer benadrukken dat dat volgens mij niet zo is. Dat is te optimistisch.
Stalin en Hitler
Als men mij vóór 1981 gevraagd had, hoeveel slachtoffers ik dacht dat Stalin gemaakt had, zou ik zeker niet boven de twee miljoen gegaan zijn. (Ik was geen Moskou-aanhanger, want ik had tot dan toe steeds bij clubjes gezeten links van de CPN, anti-stalinistisch, een beetje Trotskistisch, een beetje anarchistisch). Mijn schatting was gebaseerd op het axioma dat Hitler de grootste massamoordenaar uit de geschiedenis was, en die had zes miljoen Joden vermoord. Ik wilde wel aannemen dat Stalin een hoop moorden op zijn geweten had, dus wel meer dan een miljoen, maar in ieder geval een stuk minder dan Hitler, dus minder dan twee miljoen. Ik geef toe, dat is een wat simplistische vorm van geschiedschrijving, maar zo ongeveer kan ik mijn gedachten van toen reconstrueren.
En dat terwijl ik ook toen al heel wat meer gelezen had over de geschiedenis van de Russische revolutie en over de bezwaren tegen het Stalinisme, dan de gemiddelde linkse activist in mijn omgeving. We discussieerden over de wortels van het Stalinisme en over de verdiensten en de fouten van het Leninisme. We fantaseerden over wat er gebeurd zou zijn als Lenin niet dood was gegaan in 1924, maar over wat er precies gebeurd was in de Sovjet-Unie na 1917 wisten we geen moer. Ja, ze hadden het wel moeilijk gehad. Tot mijn verbazing moet ik achteraf vaststellen, dat ondanks alle Stalinisme kritieken die ik toen al gelezen had, ik mij niet herinner ooit ergens gelezen te hebben over de totale omvang van de terreur in de Sovjet-Unie, of er iemand over heb horen praten (Jawel, Karel van het Reve had het er wel over maar die was voor mij niet meer dan een rechtse fantast). Dat komt door mijn eigen blindheid en onwil om te scherpe kritiek op de Sovjet-Unie te aanvaarden, maar ook doordat de feiten, de totale omvang ervan, nooit duidelijk genoemd werden.
Ofwel de linkse theoretici wisten er even weinig van als ik (daardoor wordt de waarde van hun theorieën wel een beetje twijfelachtig), ófwel ze wisten er wél van, maar vonden het veiliger te blijven praten over "tallozen". Ik vraag mij nu af of Ger Harmsen al die jaren geweten heeft dat er tijdens Stalin minstens veertig miljoen mensen in gevangenschap een voortijdige dood zijn gestorven, of zou bij hem hetzelfde verdringingsmechanisme hebben gewerkt als bij mij? En als hij ervan wist, hoe komt het dan dat ik daar nooit over gelezen heb: Vond hij het noemen van aantallen niet wezenlijk voor de waarde van zijn analyses? Of vond hij dergelijke aantallen begrijpelijk voor zo'n groot land met zulke grote problemen?
Of durfde hij er niet over spreken uit angst door de CPN nog meer te worden verguisd dan al het geval was?
Ik weet het niet, maar achteraf kan ik moeilijk begrijpen, hoe je jarenlang de geschiedenis van het communisme kan bestuderen en er dan een artikel over kan schrijven, zonder daarin ondubbelzinnig de volle omvang van de onderdrukking in de Sovjet-Unie vast te stellen (ik bedoel "Stalinisme en koude oorlog in Nederland", een artikel van Ger Harmsen uit 1979). Dat zijn toch feiten die de beoordeling van de gehele geschiedenis van deze eeuw (opkomst fascisme, Tweede Wereldoorlog, koude oorlog enz.) op zijn kop zet? Want het heeft consequenties als we moeten vaststellen dat Hitler een kleine jongen was vergeleken met Stalin. Of ben ik gek geworden? De discussie over de consequenties moet eigenlijk nog steeds beginnen, want het vereist een opnieuw bestuderen van het verleden. Vast staat daarbij, dat het niet voldoende is om zich tevreden te stellen met een simpele afkeuring van het Stalinisme of van het Leninisme. En de discussie kan pas beginnen als we niet meer erover hoeven te bakkeleien of de feiten feiten zijn.